ΤΕΤΑΡΤΗ, 21 Ιανουαρίου 2015
Δημοσιεύτηκε στο ΠΟΝΤΙΚΙ,
τεύχος 1847 στις 15 Ιανουαρίου 2015
Το Ποντίκι
Κυβερνήσεις... ορισμένου χρόνου
Όσο πλησιάζουν οι εκλογές φεύγει και η παραμικρή αμφιβολία για το ποιος θα κερδίσει, αφού αυτό έχει μάλλον ξεκαθαρίσει, και το μεγάλο διακύβευμα είναι αν θα καταφέρει τελικά ο ΣΥΡΙΖΑ να εξασφαλίσει την αυτοδυναμία. Μια ανάλυση, λοιπόν, στις εκλογικές διαδικασίες μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο για τον «χρόνο ζωής» των κυβερνήσεων αυτοδυναμίας ή συνεργασιών αποκτά μεγάλο ενδιαφέρον.
Από τις 24 εκλογές που έχουν γίνει τα τελευταία 70 χρόνια στην Ελλάδα, εξαιρουμένου του μεσοδιαστήματος της Χούντας, προκύπτουν εξόχως σοβαρά συμπεράσματα για το αν μια κυβέρνηση που έχει τον έλεγχο της πλειοψηφίας αντέχει περισσότερο στην εξουσία και στις όποιες πιέσεις δέχεται ή όχι.
Και μπορεί στην Ελλάδα να μην υπάρχει, όπως λέγεται ειδικά τα τελευταία χρόνια, η «κουλτούρα συνεργασιών» στον βαθμό που τη συναντάμε σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όμως αν ρίξουμε μια προσεκτική ματιά στην Ιστορία θα διαπιστώσουμε ότι δεν είναι λίγες οι φορές που ένα κόμμα, αν και κέρδισε στις κάλπες, χρειάστηκε να καταφύγει σε συμμαχίες, πάντα εφήμερες, για να μπορέσει να κυβερνήσει.
Το ερώτημα που τίθεται έχει να κάνει κυρίως με τη διάρκεια, αλλά και τη σταθερότητα των αυτοδύναμων ή κυβερνήσεων συνεργασιών, κυρίως στα χρόνια της Μεταπολίτευσης.
Όπως θα δούμε, πάντως, ποτέ κάποια από τις πέντε κυβερνήσεις συνεργασίας δεν άντεξε για περισσότερα από 2-2,5 χρόνια το πολύ. Αυτοδύναμες κυβερνήσεις ήταν οι 14 (εξάντλησαν τετραετία οι πέντε, όλες στη Μεταπολίτευση, ενώ οι πιο πολλές από τις υπόλοιπες κυμάνθηκαν στην τριετία). Τρεις φορές οι εκλογές απέβησαν άκαρπες. Υπάρχουν, τέλος, και οι ιδιαίτερες περιπτώσεις του 1990 και του 2009.
Κυβερνήσεις συνεργασίας
1946: Μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου γίνανε οι πρώτες εκλογές τον Μάρτιο του 1946. Η Αριστερά απείχε κι έτσι κέρδισε ένας συνασπισμός δέκα (!) φιλοβασιλικών κομμάτων, η Ενωμένη Παράταξη Εθνικοφρόνων, με ποσοστό 55,1. Πυρήνας της ήταν το Λαϊκό Κόμμα. Οι εκλογές έγιναν με το σύστημα της απλής αναλογικής.
Η κυβέρνηση, που είχε και τη στήριξη του Εθνικού Κόμματος του Ζέρβα, συγκροτήθηκε υπό τον Κωνσταντίνο Τσαλδάρη. Σε μια ερμαφρόδιτη κατάσταση, όμως, η καιροσκοπική συνένωση κομμάτων έφερε αλλεπάλληλες πτώσεις κυβερνήσεων, ενώ ακολούθησαν και νέες συμμαχίες μετά τις εκλογές. Μέχρι τις εκλογές του 1950 σχηματίστηκαν, ούτε λίγο - ούτε πολύ, δέκα (!) διαφορετικές κυβερνήσεις συνεργασιών, αφού κανένα κόμμα ουσιαστικά δεν μπορούσε να πάρει την απόλυτη πλειοψηφία.
Φυσικά, ούτε για ανέκδοτο δεν θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι εξαντλήθηκε η τετραετία, αφού το μόνο που εξαντλήθηκε ήταν η υπομονή όλων και η πολιτική ηρεμία του τόπου. Πρωτοφανές αλαλούμ...
1950: Σε ένα ρευστό πολιτικό περιβάλλον το Λαϊκό Κόμμα εξασφαλίζει ποσοστό 18,8%, με δεύτερο το Κόμμα των Φιλελευθέρων του Σοφοκλή Βενιζέλου (17%) και τρίτη την ΕΠΕΚ του Νικ. Πλαστήρα (16,4%). Η φθορά για τα δυο πρώτα – παραδοσιακά – κόμματα ήταν πολύ μεγάλη, ενώ υπήρξε συνολική άνοδος των δυνάμεων του Κέντρου.
Με βάση τον συσχετισμό δυνάμεων από τις εκλογές μπορούσαν να γίνουν δυο συμμαχίες: Η μια με βάση τα κόμματα του Κέντρου (ΕΠΕΚ, Κ.Φ. κ.ά.) που είχαν καταφέρει να εξασφαλίσουν την κοινοβουλευτική πλειοψηφία, η άλλη με βάση τα φιλοβασιλικά κόμματα, που συγκέντρωναν το 47% των εδρών. Από τον Μάρτιο του 1950 ώς τον Ιούλιο του 1951 υπήρξαν αλλεπάλληλες μετατροπές στις συμμαχίες που συγκροτούσαν κάθε φορά κοινοβουλευτική πλειοψηφία.
Αυτό είχε ως συνέπεια συνεχείς μεταβολές στη σύνθεση της κυβέρνησης και αστάθεια, με αποτέλεσμα την προκήρυξη νέων εκλογών την επόμενη χρονιά. Η κυβέρνηση Πλαστήρα έμεινε στην εξουσία μόνο ένα τετράμηνο, για να ακολουθήσει τρίμηνη πολιτική κρίση. Όταν ναυάγησε και η «λύση Παπάγου», συγκροτήθηκε τρικομματική κυβέρνηση από τα ετερόκλητα Λαϊκό Κόμμα, Κόμμα Φιλελευθέρων και Δημοκρατικό Σοσιαλιστικό Κόμμα του Γ. Παπανδρέου, με πρωθυπουργό τον Σοφ. Βενιζέλο. Η κυβέρνηση «εθνικής συγκεντρώσεως» κράτησε μόνο 51 μέρες.
1951: Στις 9 Σεπτεμβρίου 1951 έγιναν εκλογές με τη συμμετοχή τεσσάρων βασικών συνασπισμών κομμάτων και μιας ντουζίνας «μεμονωμένων» συνδυασμών.
Ήταν η πρώτη φορά που κατέβηκε στις εκλογές ο Αλέξανδρος Παπάγος, ως επικεφαλής του Ελληνικού Συναγερμού, όμως παρά τη νίκη του δεν έκανε αυτοδυναμία με το 36,5% και τις 114 έδρες. Έτσι, κυβέρνηση συγκρότησε ο Νικ. Πλαστήρας της δεύτερης Εθνικής Πολιτικής Ενώσεως Κέντρου (23,4%) σε συμμαχία με το τρίτο κόμμα, αυτό των Φιλελευθέρων του Σοφ. Βενιζέλου (19%). Και τα δυο κόμματα μαζί έφταναν τις 131 από τις 258 έδρες στη Βουλή.
Αναπόφευκτα, ικανοποιήθηκε και το «θέλω» του βασιλιά Παύλου για κυβέρνηση συνεργασίας. Η οποία – και αυτή –, φυσικά, δεν «έζησε» πάνω από έναν χρόνο.
1989 (β’ εκλογική αναμέτρηση): Τα σκάνδαλα και οι άκαρπες εκλογές του Ιουνίου προκάλεσαν αστάθεια και νέες εκλογές τον Νοέμβριο. Η Ν.Δ. (ξανα)κέρδισε με 46% και 148 βουλευτές. Δεν έκανε αυτοδύναμη κυβέρνηση κι έτσι προέκυψε η βραχύβια Οικουμενική υπό τον Ξενοφώντα Ζολώτα, την οποία στήριξαν τότε η Νέα Δημοκρατία, το ΠΑΣΟΚ και ο Συνασπισμός της Αριστεράς και της Προόδου, στον οποίο μετείχε και το ΚΚΕ.
2012 (β’): Στις επαναληπτικές εκλογές που έγιναν στις 17 Ιουνίου, η Ν.Δ. αύξησε τα ποσοστά της (29,6%), αλλά δεν μπορούσε ούτε να πλησιάσει την αυτοδυναμία με 129 έδρες. Έτσι, συνεργάστηκε με το 3ο ΠΑΣΟΚ (33 βουλευτές) και τη ΔΗΜΑΡ (17 βουλευτές). Ο Αντώνης Σαμαράς ορκίστηκε πρωθυπουργός τρεις μέρες αργότερα. Άντεξε μέχρι τον Δεκέμβριο του 2014, όταν και προκήρυξε εκλογές για τις 25.1.2015.
Κυβερνήσεις αυτοδυναμίας
1952: Στις 16 Νοεμβρίου έγιναν οι εκλογές με δυο πολιτικούς σχηματισμούς: τον Ελληνικό Συναγερμό και τη συμμαχία ΕΠΕΚ - Κ.Φ. Το σύστημα ήταν πλειοψηφικό πια και οι βουλευτές είχαν αυξηθεί σε 300. Ο Αλέξανδρος Παπάγος, έχοντας μαζί του και τον Γ. Παπανδρέου, πέτυχε την αυτοδυναμία αφού ο Συναγερμός συγκέντρωσε το 49,2% με 247 έδρες.
Ήταν η πρώτη φορά που σχηματίστηκε μονοκομματική κυβέρνηση στη μεταπολεμική Ελλάδα. Η τετραετία ουσιαστικά εξαντλήθηκε, αφού οι επόμενες εκλογές γίνανε στις αρχές του 1956. Επί της ουσίας υπήρξε μια συνεχόμενη – δεξιά – διακυβέρνηση επί 11 χρόνια, αφού τον Συναγερμό διαδέχθηκε η ΕΡΕ του Καραμανλή.
1956: Τη σκυτάλη από τον Συναγερμό πήρε ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, έχοντας «πειράξει» και χειραγωγήσει ως πρωθυπουργός ήδη τον εκλογικό νόμο για να κόψει τη φόρα της Δημοκρατικής Ένωσης. Με την ΕΡΕ τον Φεβρουάριο, έναν μήνα μετά την ίδρυση του κόμματος και στις πρώτες βουλευτικές εκλογές που ψήφισαν και γυναίκες, κέρδισε με 47,3% και 165 έδρες, σχηματίζοντας αυτοδύναμη κυβέρνηση, με τη Δ.Ε. να παίρνει 48%, αλλά 132 έδρες!
1958: Έχοντας τον έλεγχο, αλλά τρομοκρατημένος από την άνοδο της ΕΔΑ (24,4%), που για πρώτη φορά έγινε αξιωματική αντιπολίτευση, ο Καραμανλής παραιτήθηκε και οδήγησε τη χώρα σε πρόωρες εκλογές στις 11 Μαΐου. Η ΕΡΕ κέρδισε ξανά, όμως αυτήν τη φορά με ποσοστό 41,1%. Ωστόσο οι έδρες της... αυξήθηκαν σε 171 από 165, με ένα νέο εκλογικό σύστημα.
1961: Οι εκλογές αυτές έμειναν στην ιστορία ως «Εκλογές Βίας και Νοθείας». Έγιναν στις 29 Οκτωβρίου, με τον Καραμανλή να παραιτείται τον Σεπτέμβριο, έπειτα από επίμονες πιέσεις της αντιπολίτευσης. Τα κρούσματα βίας και τρομοκράτησης οπαδών της αντιπολίτευσης στιγμάτισαν διά παντός τη μεταπολεμική ιστορία της Ελλάδας. Μέσα σ’ αυτό το εξτρεμιστικό κλίμα, και με τη νοθεία να γίνεται το σήμα κατατεθέν των εκλογών, η ΕΡΕ επικράτησε με 50,8% και 176 έδρες «κερδίζοντας» μια ακόμα διετία ζωής.
1964: Με τον Καραμανλή εκτός παιχνιδιού, η επικράτηση της Ένωσης Κέντρου έμοιαζε δεδομένη. Έτσι, στις επαναληπτικές εκλογές που έγιναν στις 16 Φεβρουαρίου, τις τελευταίες πριν από τη Χούντα, ο Γ. Παπανδρέου πετυχαίνει αυτοδυναμία με 52% και 171 έδρες.
1974: Η πρώτη κυβέρνηση μετά την πτώση της Χούντας ήταν ισχυρή και αυτοδύναμη, αφού η Ν.Δ. του Κωνσταντίνου Καραμανλή συγκέντρωσε το 54% των ψήφων με 220 έδρες στις εκλογές της 17ης Νοέμβρη.
1977: Οι επόμενες εκλογές ήταν να γίνουν τον Νοέμβριο του 1978, όμως ο Καραμανλής, καθαρά για λόγους τακτικισμού, επέλεξε να προσφύγει στις κάλπες στα τρία χρόνια, προκειμένου να ανανεώσει τη θητεία του πριν ακόμα υποστεί σημαντική φθορά. Στις 20 Νοεμβρίου ξανακέρδισε με 41,8% και 171 έδρες για να εξαντλήσει η κυβέρνηση την τετραετία, έστω κι αν έκανε την πρωθυπουργία πάσα στον Ράλλη έναν χρόνο νωρίτερα, λόγω της διαφαινόμενης συντριβής.
1981: Ο Ανδρέας Παπανδρέου με το ΠΑΣΟΚ θριαμβεύει με το 48% και τους 172 βουλευτές του στις εκλογές του Οκτωβρίου. Θα βγάλει άνετα την τετραετία.
1985: Το καλοκαίρι εκείνης της χρονιάς το ΠΑΣΟΚ επιβεβαιώνει τα ποσοστά του και με 45,8% φτιάχνει κυβέρνηση με 161 βουλευτές. Ανανεώνει την τετραετία, την οποία και θα εξαντλήσει.
1993: Στις 10 Οκτωβρίου ο Ανδρέας Παπανδρέου επανακάμπτει και το ΠΑΣΟΚ κάνει ισχυρή αυτοδύναμη κυβέρνηση με 46,8% και 170 βουλευτές.
1996: Στις 22 Σεπτεμβρίου ο Κώστας Σημίτης, που έχει διαδεχθεί στις αρχές του έτους τον άρρωστο Α. Παπανδρέου, οδήγησε το ΠΑΣΟΚ σε νέα νίκη με 41,5% και 162 βουλευτές. Θα αγγίξει ουσιαστικά την τετραετία.
2000: Στις 9 Απριλίου ο Κ. Σημίτης αυξάνει τα ποσοστά του ΠΑΣΟΚ σε 43,8% και, σε εκλογές - θρίλερ, κάνει αυτοδύναμη κυβέρνηση με 158 έδρες. Πάλι θα βγάλει την τετραετία.
2004: Επιστροφή της Ν.Δ. στην κυβέρνηση με τον Κώστα Καραμανλή που με το υψηλό 45,3% εξασφαλίζει στις 7 Μαρτίου 165 έδρες για να κυβερνήσει 3,5 χρόνια, όταν και οδήγησε τη χώρα σε εκλογές προσπαθώντας να συγκρατήσει τα ποσοστά του.
2007: Στις 16 Σεπτεμβρίου ο Καραμανλής σχηματίζει εκ νέου αυτοδύναμη κυβέρνηση, έστω και οριακής πλειοψηφίας, με 41,8% και 152 βουλευτές. Ανανεώνει τη θητεία του, αλλά για μια διετία...
Οι περιπτώσεις 1990 και 2009
1990: Τεχνικά, πρόκειται για κυβέρνηση συνεργασίας, αλλά πρακτικά λογίζεται μάλλον ως αυτοδύναμη. Θα μπορούσε να μπει και στις δυο κατηγορίες. Το πιο ορθό θα ήταν ενδεχομένως να πούμε ότι η Ν.Δ. του Μητσοτάκη σχημάτισε αυτοδύναμη κυβέρνηση μετά την προσχώρηση του μοναδικού βουλευτή της ΔΗΑΝΑ.
Τον Απρίλιο, λοιπόν, έγιναν για τρίτη φορά εκλογές μέσα σε λίγους μήνες, με τη χώρα να μοιάζει καζάνι που βράζει. Η Ν.Δ. με 46,8% πιάνει τις 150 έδρες. Θα χρειαστεί, όμως, τη βοήθεια της ΔΗΑΝΑ του Κωστή Στεφανόπουλου και μιας απόφασης για λάθος κατανομή εδρών για να εξασφαλίσει 152 έδρες. Θα αντέξει μέχρι τις 9.9.1993, όταν οι διαδοχικές παραιτήσεις και αποχωρήσεις από τη Ν.Δ. των πολιτικών φίλων του Αντώνη Σαμαρά οδήγησαν στην ανατροπή της κυβέρνησης Μητσοτάκη και τη διεξαγωγή πρόωρων εκλογών.
2009: Είναι ασφαλώς ιδιαίτερη περίπτωση – περισσότερο απ’ όλες. Διότι ναι μεν προέκυψε αυτοδύναμη κυβέρνηση Γ. Παπανδρέου από τις εκλογές, αλλά το 2011 μετατράπηκε σε συνεργασίας. Με τα ποσοστά του να τσακίζονται, την κυβέρνηση να τρεκλίζει και την Ελλάδα να έχει περικυκλωθεί από τις παρενέργειες της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, ο Καραμανλής προκήρυξε πρόωρες εκλογές που έγιναν στις 4 Οκτωβρίου. Το ΠΑΣΟΚ του Γιώργου Παπανδρέου έλαβε το 44% και 160 έδρες.
Έμεινε στην εξουσία ώς το 2011 με το περιβόητο αίτημα δημοψηφίσματος, όταν ανατράπηκε από την πρωθυπουργία, αλλά ουσιαστικά και από το κόμμα του, για να τον διαδεχθεί ο Βενιζέλος λίγους μήνες μετά.
Τον Νοέμβριο ξεκίνησε η σύσταση νέας μεταβατικής κυβέρνησης συνεργασίας, άνευ εκλογών. Στις 11.11.2011, ο Γιώργος Παπανδρέου παραιτήθηκε. Στη θέση του ορκίστηκε πρωθυπουργός ο Λουκάς Παπαδήμος, με αντιπροέδρους τους Βενιζέλο, Πάγκαλο και με την κοινοβουλευτική στήριξη ΠΑΣΟΚ, Ν.Δ. και ΛΑΟΣ. Διάρκεια ζωής της κυβέρνησης, μέχρι τον Μάιο του 2012.
Αδυναμία συγκρότησης κυβέρνησης
1963: Στις 3 Νοεμβρίου 1963 έρχεται η ώρα του Γεωργίου Παπανδρέου να κερδίσει, με τον Καραμανλή να πηγαινοέρχεται πια στο Παρίσι, παραχωρώντας μετά την ήττα την αρχηγία του κόμματος στον Π. Κανελλόπουλο. Η Ένωση Κέντρου κέρδισε με το μάλλον απρόσμενα υψηλό 42%, αλλά μόνο με 138 βουλευτές και τη μειοψηφική κυβέρνηση (που πρόλαβε να ορκιστεί) αδυνατούσε να κουμαντάρει το καράβι. Τον Δεκέμβριο έπεσε και η χώρα οδηγήθηκε εκ νέου σε εκλογές.
1989 (α’ εκλογική αναμέτρηση): Στις εκλογές της 18.6.1989 η Ν.Δ. κέρδισε με τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη στο τιμόνι της, αλλά το 44% δεν της έφτανε για την αυτοδυναμία, αφού είχε μόνο 145 βουλευτές. Ξαναέγιναν εκλογές τον Νοέμβριο.
2012 (α’): Στις 6 Μαΐου κανένα κόμμα δεν ξεπέρασε το 20%, με τη Ν.Δ. να παίρνει 18,5% και μόλις 108 βουλευτές και τον ΣΥΡΙΖΑ (με 16,8%) να προσπερνάει το ΠΑΣΟΚ (13,2). Η συγκρότηση κυβέρνησης συνεργασίας δεν επιτεύχθηκε και έναν μήνα μετά έγιναν επαναληπτικές εκλογές από την υπηρεσιακή κυβέρνηση του Π. Πικραμμένου.